Introducción
Mercedes Rozas
O ECO DUN RETABLO INVISIBLE
Leer
“Acaso o esencial non é que sexamos donos de nós mesmos, e, tamén, señores das mulleres e do amor?”
André Breton
(Primer manifesto surrealista, 1924)
En pleno entusiasmo das vangardas, cando París era a capital artística de Europa, os manifestos máis revolucionarios agromaban no fervedoiro intelectual lanzando todo tipo de consignas axitadoras que falaban de utopía, declaraban a morte da beleza ou incluso chegaban a reivindicar “a renovación espiritual do mundo”. O sentir daquela época convulsa revelábase sen azoramento algún a través das palabras de poetas, artistas ou arquitectos, que compartían, naqueles inicios do século XX e desde puntos de vista moi diferentes, unha nova forma de entender a modernidade.
Entre os movementos máis activos atopábase o grupo dos surrealistas, que proclamaba sen rodeos aquilo de “vivir libres de calquera regulamento da razón”. André Breton foi o adaíl que deu forma a aquelas teorías do Primeiro Manifesto surrealista, apoiando unha postura que infrinxía principios inalterables, normas que antollábanse eternas e que, dunha plumada e a golpe de manifesto, parecían desmoronarse. Agora ben, nesta xerarquía surrealista, como na maioría dos manifestos que xurdiron naquel momento, as artistas, as escritoras, poetas ou filósofas eran, á luz dos seus compañeiros, simplemente invisibles. Eles dominaban o decorado imaxinado, paradoxalmente, desde a torre máis adiantada do seu tempo, unha torre desde a que, en cambio, non se contemplaba a igualdade entre homes e mulleres. Le Miller, Gabrielle Münter, Leonora Carrington, Jacqueline Lamba, Olga Koklova, Dora Maar, Frida Kahlo, Tamara de Lempicka, María Blanchard, Maruja Mallo, Remedios Varo, Ángeles Santos… son algunhas das moitas e sufridas referencias.
Baldomero Moreiras toma conciencia do tema, recuperando desde unha óptica contemporánea a historia dalgunhas destas autoras que edificaron mundos á marxe da oficialidade influínte, padecendo pautas de comportamento notoriamente machistas. Con complicidade outórgalle homenaxe a través da súa creación, louvando a moitas destas “esquecidas”, como as chamou Ángeles Caso. O discurso, con datos de partida que serven de base documental, interven a Sala Valente, movéndose nunha estratexia plástica interdisciplinar que concilia a relación do espazo coa propia obra. Neste escenario, cunha presentación visual atractiva e deliberadamente comprometida, Moreiras proponse romper con canons afianzados sobre a pintura, investigando novos soportes, desligándose da liña convencional do lenzo, subvertendo o establecido e ofrecendo deste xeito unha nova categoría estética, na que o obxecto instálase achegando cadencias emotivas sobre o argumento central, ademais de recursos técnicos innovadores. As esferas de distintos formatos, empregadas como base desta narración plástica, danlle un xogo cadencioso, que vai levando de obra en obra o alento das creadoras e desencadean unha pirueta formal ao trocar o deseño bidimensional tradicional pola estrutura tridimensional. Estes orixinais acimbres, cos que o pintor xa se tiña recreado na serie adicada ao Merlín de Cunqueiro, danlle frescura a exposición.
O artista é, pois, a pantalla mediadora entre a obra e o espectador, o que nos empurra a recuperar a memoria esvaecida e derrubar, ao mesmo tempo, todo tipo de convencións. O tema aquí non é un simple fetiche, emprégase como fundamento dunha reflexión sentida, matizando en cada unha das pezas detalles biográficos o suficientemente elocuentes cos que articular a trama expositiva. Neste imaxinario, Moreitas, xogando como sempre fixo na súa producción co binomio figuración e abstracción, conforma unha sorte de universos paralelos de mulleres excepcionais, erguendo o que el chama un “retablo” evocador. Desde unha interpretación persoal, cun vocabulario xestual matizado por un cromatismo, que por outra banda adoita sempre utilizar nos seus rexistros (son os negros, azuis, vermellos, verdes e amarelos… aos que nos ten acostumados), vai retratando a máis de trinta mulleres que como Hipatía de Alejandría, Inés de Castro, Isabel Barreto, Artemisa Gentileschi, Maddalena Casulana, Camille Claudel, María Casares, Georgia O’Keeffe, Teresa León, Maruja Mallo, Zara Hadid… demostraron unha intelixencia insubordinada que quedou patente en cada unha das súas producións.
A presenza da muller recóllese nas distintas facetas da vida, mesmo desde as orixes da Antigüidade clásica cando a súa figura era vencellada ao relato dun mito: a muller nai e ama de cría, a esposa abnegada que espera tecendo e destecendo a chegada do esposo, a personificada como representación das artes, protectora da literatura e a música ou aquela outra que encarna a imaxe da paz. Durante séculos a súa xenealoxía contouse enxalzada por unha idealización que as converteu en protagonistas de invencións maquinadas co fin de deixar a súa figura envolta nun halo, mestura de misterio, heroicidade, perversidade e erotismo. Foi vista como deusa da fecundidade, na iconología relixiosa simbolizouse nela o ben e o mal, amosouse convertida en personaxe mitolóxico e mesmo foi mostrada como prostituta, personaxe tráxico ou simplemente musa.
Na “historia autorizada” foi, como ben recolle Moreiras, unha intérprete “oculta”. Existiron loitadoras nos distintos ámbitos das artes e as ciencias, pero non foron recoñecidas nin apreciadas. O seu traballo pode rastrexarse a través dos textos de Plinio el Viejo que atribuía a orixe da pintura á filla do oleiro Butades de Sición e de Vasari que xa no Renacimiento introduxo biografías de mulleres contemporáneas apostilando que “a dilixencia era a virtude delas”, mentres, eso si, a inventiva era cousa exclusiva do xenio masculino. Con todo, hoxe, grazas a investigación da literatura crítica, dos estudos pricipiados coas loitas sufraxistas ou xa mais recentemente coa revisión historiográfica que se fai na segunda metade do século pasado, sabemos que houbo escritoras, compositoras ou ilustradoras nos mosteiros medievais, poetas e pintoras na Italia dos Medicis e que algunhas axudaron, ainda que os seus compañeiros de reparto non as puxeran nos créditos, a transformar, no París de principios do século XX, a modernidade en vangarda.
Baldomero Moreiras vai dando forma en cada unha das pezas a obra feita por mulleres, faino con delizadeza e sensibilidade, nuha ósmosis total co tema, reinventando iconos varados no esquecemento mentras emparella nuha mesma serie a vida co soño. Non é aprimeira vez que acorda involúcrarse co motivo, baste lembrar aquel cadro de 2008 na mostra Os mundos de Moreiras, un calendario vivinte no que as manchas vermellas íbanse pousando, penosamente, sobre os días, a medida que se producía un novo “feminicidio”.
Nesta espléndida mostra na Valente, a crónica das protagonistas lánzase como un dardo de esperanza nun territorio históricamente relegado. O artista, o home, dalle ECO a un retablo invisible.
Mercedes Rozas
Licenciada en Historia del Arte.
Baldomero Moreiras
MEA NOVUM OPUS
Leer
Eco, a fermosa ninfa castigada por Hera, que sufriu o desamor e a soidade, convertémola hoxe na protagonista e primeira galardoada ao transformar o seu nome no título xenérico desta exposición.
O Eco das Amazonas é unha homenaxe á MULLER, a creación dun retablo.
Entendendo como Amazonas todas aquelas sagaces que souberon levar as rendas das súas vidas, do seu talento, da súa intelixencia a niveis sobresaíntes en todas as disciplinas intelectuais das Artes e das Ciencias. A pesar de teren sido silenciadas, a resonancia…, o Eco do seu bo facer aínda se escoita. Esas Amazonas seguen vivas, PROCURÉMOLAS! Tomando como fío musical a delicada partitura de Maurice Ravel: Pavana para unha Infanta Defunta.
Non lembro exactamente como comecei este proxecto, mais o caso é que levo xa máis de catro anos a darlle voltas a esta exposición onde a MULLER, con letras maiúsculas, fora a gran protagonista.
Para a miña sorpresa descubro que son moitísimas as que ao longo da historia, en todos os ambientes, cultural, científico, político, relixioso…, saen moi mal paradas pola simple razón de ser mulleres. A historia non as ten en conta, infravalóraas, desacredítaas e marxínaas até o punto de facelas desaparecer. Máis triste aínda é descubrir que non só contentos con isto, a misoxinia de cada momento chega ao punto de, literalmente, matalas. A todas «esas» que non contan ou contan mal adico esta exposición.
Gustaríame tamén comentar a miña nova obra, a forma en que presento esta exposición e o porqué desta variante. Ao afastarme do lenzo tradicional branco, ou como é o meu costume, do lenzo negro, é un novo xogo estético e neste a esfera é o corpo xeométrico perfeito, que á vez podemos ligar coa harmonía e co universo. Emprego esferas de policarbonato fabricadas para a decoración con suportes lumínicos que me dan a oportunidade de traballar usándoas como base ríxida para o s meus acrílicos e ligar dous conceptos que tiña na cabeza: o cántaro e a muller. O cántaro encerra a auga que implica a vida, e a muller encerra o claustro materno que tamén significa vida. Sen mulleres non hai vida e sen auga tampouco. É tan palpábel que non debemos esquecelo.
Todas as miñas amizades coñecen a admiración que eu teño pola cultura etrusca, onde a muller goza dun respaldo social altísimo, até o punto de que os dereitos de sucesión se facían por vía materna. Chega con ver o famoso sarcófago de «Os Esposos» (escultura en arxila vermella) para descubrir o sosego, a paz que transmite o artista que modelou unha muller e un home, recostados, compartindo un acio de uvas. Para min representa perfectamente o concepto de IGUALDADE. O sarcófago data do século VI a.C. e foi atopado na necrópole de Cerveteri (lugar que visitei e que foi praza de inspiración de moitos dos meus traballos). Pódese ver esta escultura no magnífico Museo Nacional Estrusco de Villa Giulia de Roma.
As xerras etruscas realizábanse con arxila vermella ou negra e tinguidas con barbotina de cor contraria que permite realizar un raspado ou incisión cun punzón, debuxando así todo tipo de escenas que se queira e se engadimos unha cor máis, o branco, temos unha chea de posibilidades: base negra e debuxo con barbotina vermella e branca; base vermella e debuxo con barbotina negra e branca; base branca e debuxo con barbotina negra e vermella. Aos tres casos expostos sumánselles as variedades que o punzón de raspado poida dar en si mesmo, máis ancho, menos ancho e a creatividade que cada artista aporte. (Barbotina é arxila licuada e aplícase con pincel sobre arxila doutra cor húmida e crúa. Un exemplo moi claro en Galicia sería o exquisito e ornamentado debuxo branco sobre arxila cor siena-tella da olería tradicional de Bonxe, Outeiro de Rei, Lugo).
O meu traballo, ou mellor dito a técnica que uso co acrílico para as esferas de policarbonato, no resultado ou aparencia final é algo parecido (salvando as distancias) pero moi diferente na súa execución. Non parto de arxilas, nin de coceduras en fornos, senón de pintura acrílica industrial, dunha cor de base que non necesariamente ten que ser a que marca e limita a arxila, polo tanto, son cantas cores eu queira e poida fabricar, mesturándoas entre si, como a paleta usual de calquera pintor, multiplicando por milleiros as variedades a usar e en vez de punzóns e pinceis, que tamén manexo, teño a maiores a cinta de pintor, coa que podo debuxar sobre calquera cor e manter por ocultación esa cor limpa, superpondo todas as capas que queira e precise máis todas as posibilidades que a miña creatividade consinta para conseguir o resultado final desexado. Como curiosidade permítome dicir que ao retirar as cintas pegadas ás que superpuxe acrílico mesturado con diferentes graos de grans de areas volcánicas, cuarzos en pó…, créase un pequeño relevo semellante en espesor ao que deixa o punzón sobre a arxila húmida e crua, de aí o xogo do paralelismo coa cerámica. Cada cántaro ou xerra cóntanos, expón o que un ceramista coa destreza e pericia dun gran debuxante, quere: historias sobre mitoloxía, xeoloxía, erotismo… De novo outro paralelismo, as miñas esferas «falan» cunha narrativa debuxada relacionada neste caso que nos ocupa con todas esas silenciadas Mulleres, sen comentar, claro está! a vida destas (cousa que sería ardua, tediosa e sen interese para o caso), pero que son as súas vidas o verdadeiro motivo anecdótico desta exposición e á vez fonte da miña inspiración para tratar de conseguir algo individualizado e motivado por unha faísca ou imaxe mental que xorde como un flash cando estudo as súas biografías. Ese Eco visualizado é o punto que me serve para trasladalo á plástica e crear algo físico que debuxe, retrate, honre e que exalte a cada unha delas desde unha empatía ex tempore, formando unha obra que sexa sinxelamente fermosa, dignificante para ambos e independente. O motivo estético desta exposición, que pode acreditar a miña presenza nesta gran sala, xustificar o meu traballo e, por tanto, a miña vida, que sempre afasto, dito sexa de paso, de todo o que implique acadar poder a través del.
E como repetía a diario, durante máis de trinta anos o meu querido e admirado Ramón Trecet no seu programa «As outras músicas» en Radio3: «buscar a beleza é a única cousa que merece a pena neste mundo noxento». Desde sempre vivo a Arte como unha vocación, como unha forma de estar, de ser, coa xenerosidade de non esperar nada a cambio, coa autocrítica de ficar satisfeito co feito de facelo da mellor maneira posíbel, cun sinceiro afán de superación e como única ambición a de facer Arte. Baixo a miña óptica intento procura «esa beleza» e neste caso sementando este espazo coas miñas esferas policromadas e compartir o resultado coa comunidade á que pertenzo, que sodes vós.
